สตตํ อปฺปมตฺโต โหติ สํเวคพหุลตฺตา, ตโต เอวสฺส สพฺพภเวสุ อนภิรติสญฺญาปฏิลาโภฯ ชีวิตนิกนฺติํ ชหาติ มรณสฺส อวสฺสํภาวิตาทสฺสนโตฯ ปาปครหี โหติ อนิจฺจสญฺญาปฏิลาภโต, ตโต เอว อสนฺนิธิพหุลตา, วิคตมลมจฺเฉรตา จฯ ตทนุสาเรนาติ อนิจฺจสญฺญาปริจยานุสาเรนฯ อภาวิตมรณาติ อภาวิตมรณานุสฺสรณาฯ อภโย อสมฺมูฬฺโห กาลํ กโรติ ปเคว มรณสญฺญาย สูปฏฺฐิตตฺตาฯ

กายคตาสติกถาวณฺณนา

[178] พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ เอตฺถาติ พุทฺธุปฺปาโท, พุทฺธานํ อุปฺปชฺชนกาโล, ตสฺมาฯ อญฺญตฺร ตํ ฐเปตฺวา, อญฺญสฺมิํ กาเลติ อตฺโถฯ น ปวตฺตปุพฺพนฺติ อปวตฺตปุพฺพํฯ ตโต เอว สพฺพติตฺถิยานํ อวิสยภูตํฯ นนุ จ สุเนตฺตสตฺถาราทโย (อ. นิ. 6.54; 7.66, 73), อญฺเญ จ ตาปสปริพฺพาชกา สรีรํ ‘‘อสุภ’’นฺติ ชานิํสุฯ ตถา หิ สุเมธตาปเสน สรีรํ ชิคุจฺฉนฺเตน วุตฺตํ –

‘‘ยนฺนูนิมํ ปูติกายํ, นานากุณปปูริตํ;

ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ, อนเปกฺโข อนตฺถิโก’’ติฯ (พุ. วํ. 2.8) –

อาทิฯ กามํ โพธิสตฺตา, อญฺเญ จ ตาปสาทโย สรีรํ ‘‘อสุภ’’นฺติ ชานนฺติ, กมฺมฏฺฐานภาเวน ปน น ชานนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อญฺญตฺร พุทฺธุปฺปาทา’’ติอาทิฯ สํเวคาย สํวตฺตติ ยาถาวโต กายสภาวปฺปเวทนโตฯ อตฺถายาติ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺถายฯ โยคกฺเขมายาติ จตูหิ โยเคหิ เขมภาวายฯ สติสมฺปชญฺญายาติ สพฺพตฺถ สติอวิปฺปวาสาย จ สตฺตฏฺฐานิยสมฺปชญฺญาย จฯ ญาณทสฺสนปฏิลาภายาติ วิปสฺสนาญาณาธิคมายฯ วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยายาติ ติสฺโส วิชฺชา, จิตฺตสฺส อธิมุตฺติ นิพฺพานํ, จตฺตาริ สามญฺญผลานีติ เอเตสํ ปจฺจกฺขกรณายฯ อมตสฺส นิพฺพานสฺส อธิคมเหตุตาย, อมตสทิสาตปฺปกสุขสหิตตาย จ กายคตาสติ ‘‘อมต’’นฺติ วุตฺตาฯ ปริภุญฺชนฺตีติ ฌานสมาปชฺชเนน วฬญฺชนฺติฯ ปริหีนนฺติ ชินํฯ วิรทฺธนฺติ อนธิคเมน วิรชฺฌิตํฯ อารทฺธนฺติ สาธิตํ นิปฺผาทิตํฯ

อเนเกหิ อากาเรหิ เตสุ เตสุ สุตฺตนฺเตสุ ปสํสิตฺวา ยํ ตํ กายคตาสติกมฺมฏฺฐานํ นิทฺทิฏฺฐนฺติ สมฺพนฺโธ ฯ กตฺถ ปน นิทฺทิฏฺฐนฺติ? กายคตาสติสุตฺเต (ม. นิ. 3.153 อาทโย)ฯ ตตฺถ หิ ‘‘กถํ ภาวิตา จ ภิกฺขเว’’ติอาทินา อยํ เทสนา อาคตาฯ ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ภิกฺขเว, เกน ปกาเรน กายคตาสติภาวนา ภาวิตา, เกน จ ปกาเรน ปุนปฺปุนํ กตา อานาปานชฺฌานาทีนํ นิปฺผตฺติยา มหปฺผลา, เตสํ เตสํ วิชฺชาภาคิยานํ, อภิญฺญาสจฺฉิกรณียานญฺจ ธมฺมานํ, อรติรติสหนตาทีนญฺจ สํสิทฺธิยา มหานิสํสา จ โหตีติ? อานาปานปพฺพนฺติ อานาปานกมฺมฏฺฐานาวธิฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

ธาตุมนสิการกมฺมฏฺฐาเนน ยทิปิ อุปจารสมาธิ อิชฺฌติ, สมฺมสนวาโร ปน ตตฺถ สาติสโยติ ธาตุมนสิการปพฺพมฺปิ ‘‘วิปสฺสนาวเสน วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อยมฺปิ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโต’’ติ (ที. นิ. 2.379; ม. นิ. 1.112) ตตฺถ ตตฺถ อสุภานิจฺจตาทีหิ สทฺธิํ กาเย อาทีนวสฺส วิภาวนวเสน เทสนาย อาคตตฺตา ‘‘นวสิวถิก…เป.… วุตฺตานี’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ อุทฺธุมาตกาทีสูติ เอเตสุ สิวถิกปพฺเพสุ อาคตอุทฺธุมาตกาทีสุฯ อานาปานสฺสติวเสนาติ อานาปานสฺสติภาวนาวเสนฯ โย อุปริ ‘‘กรีสํ มตฺถลุงฺค’’นฺติ มตฺถลุงฺคโกฏฺฐาโส คยฺหติ, ตํ อิธ ปาฬิยํ (ม. นิ. 3.154) อฏฺฐิมิญฺเชเนว สงฺคณฺหิตฺวา เทสนา อาคตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มตฺถลุงฺคํ อฏฺฐิมิญฺเชน สงฺคเหตฺวา’’ติ อาห ฯ อิธาติ อิมสฺมิํ อนุสฺสตินิทฺเทเสฯ กายํ คตา, กาเย วา คตา สติ กายคตาสตีติ สติสีเสน อิทํ ทฺวตฺติํสาการกมฺมฏฺฐานํ อธิปฺเปตนฺติ โยชนาฯ

[179] จตุมหาภูติกนฺติ จตุมหาภูตสนฺนิสฺสยํฯ ปูติกายนฺติ ปูติภูตํ ปรมทุคฺคนฺธกายํฯ ฐานคมนาวตฺถํ สรีรํ สนฺธาย, ตสฺส วา อวยเวสุ สพฺพเหฏฺฐิมํ ปาทตลนฺติ วุตฺตํ ‘‘อุทฺธํ ปาทตลา’’ติฯ ติริยํ ตจปริจฺฉินฺนนฺติ เอตฺถ นนุ เกสโลมนขานํ, ตจสฺส จ อตจปริจฺฉินฺนตา อตฺถีติ? กิญฺจาปิ อตฺถิ, ตจปริจฺฉินฺนพหุลตาย ปน กายสฺส ตจปริจฺฉินฺนตา โหตีติ เอวํ วุตฺตํฯ

ตโจ ปริยนฺโต อสฺสาติ ตจปริยนฺโตติ เอเตน ปน วจเนน กาเยกเทสภูโต ตโจ คหิโต เอว, ตปฺปฏิพทฺธา จ เกสาทโย ตทนุปวิฏฺฐมูลา ตจปริยนฺตาว โหนฺตีติ ทฺวตฺติํสาการสมูโห สพฺโพปิ กาโย ตจปริยนฺโต วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

อตฺถีติ วจนวิปลฺลาเสน วุตฺตํ, นิปาตปทํ วา เอตํฯ ตสฺมา ตีสุปิ สงฺขาสุ ตเทวสฺส รูปํฯ เตนาห ‘‘สํวิชฺชนฺตี’’ติฯ อกฺขรจินฺตเกหิ สรีเร กาย-สทฺทํ วณฺณนฺเตหิปิ อสุจิสมุทายภาเวเนว อิจฺฉิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสุจิสญฺจยโต’’ติ วตฺวา ปุน นํ นิรุตฺตินเยน ทสฺเสตุํ ‘‘กุจฺฉิตาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อายภูตโตติ อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตตฺตาฯ ‘‘ปูรํ นานปฺปการสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘เก ปน เต ปการา? เยหิ นานปฺปการํ อสุจิ วุตฺต’’นฺติ เต เกสาทิเก ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘เกสา โลมา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต อาห ‘‘เอเต เกสาทโย ทฺวตฺติํสาการา’’ติฯ อาการา ปการาติ หิ เอโก อตฺโถติฯ เอวํ สมฺพนฺโธติ ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย นขา’’ติอาทินา สพฺพโกฏฺฐาเสสุ ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย’’ติ ปทตฺตเยน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ

ปริโตติ ติริยํ, สมนฺตโต วา ปาทตลเกสมูเลสุ จ ตจสฺส ลพฺภนโตฯ สุจิภาวนฺติ สุจิโน สพฺภาวํ, สุจิเมว วาฯ

[180] เยน วิธินา อุคฺคเห กุสโล โหติ, โส สตฺตวิโธ วิธิ ‘‘อุคฺคหโกสลฺล’’นฺติ วุจฺจติ, ตนฺนิพฺพตฺตํ วา ญาณํฯ มนสิการโกสลฺเลปิ เอเสว นโยฯ

สชฺฌายนฺตา วาติ สชฺฌายํ กโรนฺตา เอวฯ เตสํ กิร จตฺตาโร มาเส สชฺฌายนฺตานํ สชฺฌายมคฺเคเนว โกฏฺฐาเส อุปธาเรนฺตานํ ปฏิปาฏิยา ทฺวตฺติํสาการา วิภูตตรา หุตฺวา ขายิํสุ, ปฏิกฺกูลสญฺญา สณฺฐาสิ, เต ตสฺมิํ นิมิตฺเต ฌานํ อปฺเปตฺวา ฌานปาทกํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ทสฺสนมคฺคํ ปฏิวิชฺฌิํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สชฺฌายนฺตา ว โสตาปนฺนา อเหสุ’’นฺติฯ

ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ตจปญฺจกาทิวเสเนว ปริจฺเฉทํ กตฺวาฯ ปถวีธาตุพหุลภาวโต มตฺถลุงฺคสฺส กรีสาวสาเน ตนฺติอาโรปนมาหฯ เอตฺถ จ มํสํ, นฺหารุ, อฏฺฐิ, อฏฺฐิมิญฺชํ วกฺกํ, วกฺกํ อฏฺฐิมิญฺชํ, อฏฺฐิ, นฺหารุ, มํสํ, ตโจ, ทนฺตา, นขา, โลมา, เกสาติ เอวํ วกฺกปญฺจกาทีสุ อนุโลมสชฺฌายํ วตฺวา ปฏิโลมสชฺฌาโย ปุริเมหิ สมฺพนฺโธ วุตฺโตฯ

สฺวายํ สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺฐ. 356) วิสุํ ติปญฺจาหํ, ปุริเมหิ เอกโต ติปญฺจาหนฺติ ฉปญฺจาหํ สชฺฌาโย วุตฺโต, ตตฺถ อาทิอนฺตทสฺสนวเสน วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อนุโลมปฏิโลมสชฺฌาเยปิ หิ ปฏิโลมสชฺฌาโย อนฺติโม โหติ, สชฺฌายปฺปการนฺตรํ วา เอตมฺปีติ เวทิตพฺพํฯ

หตฺถสงฺขลิกาติ องฺคุลิปนฺติมาหฯ

มนสา สชฺฌาโยติ จิตฺเตน จินฺตนมาห, ยํ มานสํ ‘‘ชปฺปน’’นฺติ วุจฺจติ, สมฺมเทว อชฺฌาโยติ วา สชฺฌาโย, จินฺตนนฺติ อตฺโถฯ จิรตรํ สุฏฺฐุ ปวตฺตเนน ปคุณภูตา กมฺมฏฺฐานตนฺติ สมาวชฺชิตฺวา มนสิ กโรนฺตสฺส อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานา กตฺถจิ อสชฺชมานา นิรนฺตรเมว อุปฏฺฐาติ, ตทนุสาเรน ตทตฺโถปิ วิภูตตโร หุตฺวา ขายตีติ อาห ‘‘วจสา สชฺฌาโย หิ…เป.… ปฏิเวธสฺส ปจฺจโย โหตี’’ติฯ ลกฺขณปฏิเวธสฺสาติ อสุภลกฺขณปฏิเวธสฺสฯ

ปฏิกฺกูลสภาวสลฺลกฺขณสฺส กสฺสจิ วณฺณคฺคหณมุเขน โกฏฺฐาสา ววตฺถานํ คจฺฉนฺติ, กสฺสจิ สณฺฐานคฺคหณมุเขน, กสฺสจิ ทิสาวิภาคคฺคหณมุเขน, กสฺสจิ ปติฏฺฐิโตกาสคฺคหณมุเขน, กสฺสจิ สพฺพโส ปริจฺฉิชฺชคฺคหณมุเขนาติ วณฺณาทิโต สลฺลกฺขณํ อุคฺคหโกสลฺลาวหํ วุตฺตนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เกสาทีนํ วณฺโณ ววตฺถเปตพฺโพ’’ติอาทิมาหฯ

อตฺตโน ภาโค สภาโค, สภาเคน ปริจฺเฉโท สภาคปริจฺเฉโท, เหฏฺฐุปริติริยปริยนฺเตหิ, สโกฏฺฐาสิกเกสนฺตราทีหิ จ ปริจฺเฉโทติ อตฺโถฯ อมิสฺสกตาวเสนาติ โกฏฺฐาสนฺตเรหิ อโวมิสฺสกตาวเสนฯ อสภาโค หิ อิธ ‘‘วิสภาโค’’ติ อธิปฺเปโต, น วิรุทฺธสภาโคฯ สฺวายมตฺโถ เกสาทิสทฺทโต เอว ลพฺภติฯ สทฺทนฺตรตฺถาโปหนวเสน สทฺโท อตฺถํ วทตีติ ‘‘เกสา’’ติ วุตฺเต ‘‘อเกสา น โหนฺตี’’ติ อยมตฺโถ วิญฺญายติฯ เก ปน เต อเกสา? โลมาทโย, น จ ฆฏาทีสุ ปสงฺโคปกรเณเนว เตสํ นิวตฺติตตฺตาฯ

ปฏิกฺกูลวเสเนว กถิตํ ธาตุวิภาคสฺส สามญฺญโตปิ อคหิตตฺตาฯ

ตตฺเถว วิสุํ ธาตุกมฺมฏฺฐานสฺส กถิตตฺตา จ ธาตุวิภงฺโค ปกฺกุสาติสุตฺตํ (ม. นิ. 3.342) วิภงฺคปฺปกรเณ ธาตุวิภงฺคปาฬิ (วิภ. 172 อาทโย) จฯ ยสฺส วณฺณโต อุปฏฺฐาติ เกสาทิ, ตํ ปุคฺคลํ สนฺธาย ฌานานิ เกสาทีสุ วณฺณกสิณารมฺมณานิ วิภตฺตานิฯ ญตฺวา อาจิกฺขิตพฺพนฺติ ยทตฺถํ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ธาตุวเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ปฏิกฺกูลมนสิการปพฺเพฯ กายคตาสติสุตฺเต (ม. นิ. 3.153 อาทโย) หิ ปฏิกฺกูลมนสิการปพฺพํ คเหตฺวา อิธ กายคตาสติภาวนา นิทฺทิสียติฯ

[181] น เอกนฺตริกายาติ เอกนฺตริกายปิ น มนสิ กาตพฺพํ, ปเคว ทฺวนฺตริกาทินาติ อธิปฺปาโยฯ น ภาวนํ สมฺปาเทติ, ลกฺขณปฏิเวธํ น ปาปุณาติ เอกนฺตริกาย มนสิ กโรนฺโตติ สมฺพนฺโธฯ

โอกฺกมนวิสฺสชฺชนนฺติ ปฏิปชฺชิตพฺพวิสฺสชฺเชตพฺเพ มคฺเคฯ ปุจฺฉิตฺวาว คนฺตพฺพํ โหติ คเหตพฺพวิสฺสชฺเชตพฺพฏฺฐานสฺส อสลฺลกฺขณโตฯ กมฺมฏฺฐานํ ปริโยสานํ ปาปุณาตีติ อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานา มนสิการมตฺตํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ อวิภูตํ ปน โหติ ปฏิกฺกูลาการสฺส สุฏฺฐุ อสลฺลกฺขณโตฯ ตโต เอว น วิเสสํ อาวหติฯ

กมฺมฏฺฐานํ ปริโยสานํ น คจฺฉตีติ ปฏิปาฏิยา สพฺพโกฏฺฐาเส มนสิ กโรโตเยว วิภูตา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ เต สาติสยํ ปาฏิกฺกูลโต มนสิ กโรนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ ปริโยสานํ คจฺเฉยฺย, อิมสฺส ปน อติวิย ทนฺธํ มนสิ กโรโต วิภูตโต อุปฏฺฐานเมว นตฺถิ, กุโต ปฏิกฺกูลตาย สณฺฐานํฯ เตนาห ‘‘วิเสสาธิคมสฺส ปจฺจโย น โหตี’’ติฯ

พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณติ ‘‘อสุจิ ปฏิกฺกูล’’นฺติ เกสาทีสุ ปวตฺเตตพฺพํ อสุภานุปสฺสนํ หิตฺวา สุภาทิวเสน คยฺหมานา เกสาทโยปิ อิธ ‘‘พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณเมวา’’ติ เวทิตพฺพาฯ รูปาทโย หิ นีลาทิวเสน ปุถุสภาวตาย ปุถุตฺตารมฺมณํ นาม, นานารมฺมณนฺติ อตฺโถฯ อสมาธานํ เจตโส วิรูโป เขโปติ วิกฺเขโปฯ โส สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา สกฺกจฺจํ กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรนฺเตน ปฏิพาหิตพฺโพฯ ปริหายตีติ หายติฯ ปริธํสตีติ วินสฺสติฯ

ยา อยํ เกสา โลมาติอาทิกา โลกสงฺเกตานุคตาฯ ปณฺณตฺตีติ อฏฺฐ ธมฺเม อุปาทาย ปณฺณตฺติฯ ตํ เกสาทิปณฺณตฺติํฯ อติกฺกมิตฺวาติ ปฏิกฺกูลภาวนาย อติกฺกมิตฺวา อุคฺฆาเฏตฺวาฯ ตสฺสา อุคฺฆาฏิตตฺตา ตสฺมิํ ตสฺมิํ โกฏฺฐาเส ปฏิกฺกูลโต อุปฏฺฐหนฺเต ‘‘ปฏิกฺกูล’’นฺติ จิตฺตํ ฐเปตพฺพํฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺริทํ อุปมาสํสนฺทนํ – มนุสฺสา วิย โยคาวจโรฯ อุทปานํ วิย โกฏฺฐาสาฯ ตาลปณฺณาทิสญฺญาณํ วิย เกสาทิปญฺญตฺติฯ เตน มนุสฺสานํ อุทปาเน นฺหานปิวนาทิ วิย โยคาวจรสฺส ปุพฺพภาเค เกสา โลมาติ ปณฺณตฺติวเสน มนสิกาโรฯ อภิณฺหสญฺจาเรน มนุสฺสานํ สญฺญาเณน วินา อุทปาเน กิจฺจกรณํ วิย โยคาวจรสฺส มนสิการพเลน ปณฺณตฺติํ อติกฺกมิตฺวา ปฏิกฺกูลภาเวเยว จิตฺตํ ฐเปตฺวา ภาวนานุโยโคฯ ปุพฺพภาเค…เป.… ปากโฏ โหตีติ ‘‘เกสา โลมา’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.154) ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส เกสาทิปญฺญตฺติยา สทฺธิํเยว โกฏฺฐาสานํ ปฏิกฺกูลภาโว ปุพฺพภาเค ปากโฏ โหติฯ อถาติ ปจฺฉา ภาวนาย วีถิปฏิปนฺนกาเลฯ ปฏิกฺกูลภาเวเยว จิตฺตํ ฐเปตพฺพนฺติ โกฏฺฐาสานํ ปฏิกฺกูลากาเรเยว ภาวนาจิตฺตํ ปวตฺเตตพฺพํฯ

อนุปุพฺเพน มุญฺจนํ อนุปุพฺพมุญฺจนํ, อนุปฏฺฐหนฺตสฺส อนุปฏฺฐหนฺตสฺส มุญฺจนนฺติ อตฺโถฯ กถํ ปน อนุปฏฺฐานํ โหตีติ อาห ‘‘อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติอาทิฯ ปริโยสานโกฏฺฐาสเมว อาหจฺจ ติฏฺฐตีติ อิทํ กมฺมฏฺฐานํ ตนฺติอนุสาเรน อาทิโต กมฺมฏฺฐานมนสิกาโร ปวตฺตตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ ตถา หิสฺส มนสา สชฺฌาโย วิย มนสิกาโร เต เต โกฏฺฐาเส อามฏฺฐมตฺเต กตฺวา คจฺฉติ, น ลกฺขณสลฺลกฺขณวเสนฯ ยทา ปน เน ลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน สุฏฺฐุ อุปธาเรนฺโต มนสิ กโรติ, ตทา เกจิ อุปฏฺฐหนฺติ, เกจิ น อุปฏฺฐหนฺติฯ ตตฺถ ปฏิปชฺชนวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กมฺมนฺติ มนสิการกมฺมํ ตาว กาตพฺพํฯ กีว จิรนฺติ? ยาว ทฺวีสุ อุปฏฺฐิเตสุ, เตสมฺปิ ทฺวินฺนํ เอโก สุฏฺฐุตรํ อุปฏฺฐหติ ตาวฯ

อุกฺกุฏฺฐุกฺกุฏฺฐิฏฺฐาเนเยว อุฏฺฐหิตฺวาติ ปุพฺเพ วิย เอกตฺถกตาย อุกฺกุฏฺฐิยา กเมน สพฺพตาเลสุ ปติตฺวา อุฏฺฐหิตฺวา อุฏฺฐหิตฺวา ปริยนฺตตาลํ , อาทิตาลญฺจ อาคนฺตฺวา ตโต ตโต ตตฺถ ตตฺเถว กตาย อุกฺกุฏฺฐิยา อุฏฺฐหิตฺวาติ อตฺโถฯ

ทฺเว ภิกฺขาติ ทฺวีสุ เคเหสุ ลทฺธภิกฺขาฯ

อปฺปนาโตติ อปฺปนาการโต ทฺวตฺติํสากาเร อปฺปนา โหนฺติฯ กิํ ปจฺเจกํ โกฏฺฐาเสสุ โหติ อุทาหุ อญฺญถาติ วิจารณายํ อาห ‘‘อปฺปนาโกฏฺฐาสโต’’ติ, โกฏฺฐาสโต โกฏฺฐาสโตติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘เกสาทีสู’’ติอาทิฯ

อธิจิตฺตนฺติ สมถวิปสฺสนาจิตฺตํฯ

อนุยุตฺเตนาติ ยุตฺตปฺปยุตฺเตน, ภาเวนฺเตนาติ อตฺโถฯ กาเลนกาลนฺติ กาเล กาเลฯ สมาธินิมิตฺตํ อุปลกฺขิตสมาธานากาโร สมาธิ เอวฯ มนสิ กาตพฺพนฺติ จิตฺเต กาตพฺพํ, อุปฺปาเทตพฺพนฺติ อตฺโถฯ สมาธิการณํ วา อารมฺมณํ สมาธินิมิตฺตํ, ตํ อาวชฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ปคฺคหนิมิตฺตอุเปกฺขานิมิตฺเตสุปิ เอเสว นโยฯ ฐานํ อตฺถีติ วจนเสโสฯ ตํ ภาวนา จิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺย, เอตสฺส สํวตฺตนสฺส ฐานํ การณํ อตฺถีติ อตฺโถฯ ตํ วา มนสิกรณจิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺย, เอตสฺส ฐานํ การณํ อตฺถีติ อตฺโถฯ มุทุนฺติ สุภาวิตภาเวน มุทุภูตํ, วสีภาวปฺปตฺตนฺติ อตฺโถฯ มุทุตฺตา เอว กมฺมญฺญํ กมฺมกฺขมํ กมฺมโยคฺคํฯ ปภสฺสรนฺติ อุปกฺกิเลสวิคเมน ปริสุทฺธํ, ปริโยทาตนฺติ อตฺโถฯ น จ ปภงฺคูติ กมฺมนิยภาวูปคมเนน น จ ปภิชฺชนสภาวํ สุทฺธนฺตํ วิย สุวณฺณํ วินิโยคกฺขมํฯ เตนาห ‘‘สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยายา’’ติฯ

อุกฺกํ พนฺธตีติ มูสํ สมฺปาเทติฯ อาลิมฺเปตีติ อาทีเปติ ชาเลติฯ ตญฺจาติ ตํ ปิฬนฺธนวิกติสงฺขาตํ อตฺถํ ปโยชนํ อสฺส สุวณฺณการสฺส อนุโภติ ปโหติ สาเธติฯ อสฺส วา สุวณฺณสฺส อตฺถํ สุวณฺณกาโร อนุโภติ ปาปุณาติฯ

อภิญฺญาย อิทฺธิวิธาทิญาเณน สจฺฉิกรณียสฺส อิทฺธิวิธปจฺจนุภวนาทิกสฺส อภิญฺญา สจฺฉิกรณียสฺส ฯ ยสฺส ปจฺจกฺขํ อตฺถิ, โส สกฺขิฯ สกฺขิโน ภพฺพตา สกฺขิภพฺพตา, สกฺขิภวนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

สกฺขิ จ โส ภพฺโพ จาติ วา สกฺขิภพฺโพฯ อยญฺหิ อิทฺธิวิธาทีนํ ภพฺโพ, ตตฺถ จ สกฺขีติ สกฺขิภพฺโพ, ตสฺส ภาโว สกฺขิภพฺพตา, ตํ ปาปุณาติฯ สติ สติ อายตเนติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปุพฺพเหตุอาทิเก การเณ สติฯ

สีติภาวนฺติ นิพฺพานํ, กิเลสทรถวูปสมํ วาฯ นิคฺคณฺหาตีติ อุทฺธฏํ จิตฺตํ อุทฺธจฺจปาตโต รกฺขณวเสน นิคฺคณฺหาติฯ ปคฺคณฺหาตีติ ลีนํ จิตฺตํ โกสชฺชปาตโต รกฺขณวเสน ปคฺคณฺหาติฯ สมฺปหํเสตีติ สมปฺปวตฺตํ จิตฺตํ ตถาปวตฺติยํ ปญฺญาย โตเสติ, อุตฺเตเชติ วาฯ ยทา วา นิรสฺสาทํ จิตฺตํ ภาวนาย น ปกฺขนฺทติ, ตทา ชาติอาทีนิ สํเวควตฺถูนิ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.418; อิติวุ. อฏฺฐ. 37) ปจฺจเวกฺขิตฺวา สมฺปหํเสติ สมุตฺเตเชติฯ อชฺฌุเปกฺขตีติ ยทา ปน จิตฺตํ อลีนํ อนุทฺธตํ สมฺมเทว ภาวนาวีถิํ โอติณฺณํ โหติ, ตทา ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ กญฺจิ พฺยาปารํ อกตฺวา สมปฺปวตฺเตสุ ยุเคสุ สารถิ วิย อชฺฌุเปกฺขติ อุเปกฺขโกว โหติฯ ปณีตาธิมุตฺติโกติ ปณีเต อุตฺตเม มคฺคผเล อธิมุตฺโต นินฺนโปณปพฺภาโรฯ

สุคฺคหิตํ กตฺวาติ ยถาวุตฺตํ อุคฺคหโกสลฺลสงฺขาตํ วิธิํ สุฏฺฐุ อุคฺคหิตํ ปริยาปุณนาทินา สุปริคฺคหิตํ กตฺวาฯ สุฏฺฐุ ววตฺถเปตฺวาติ มนสิการโกสลฺลสงฺขาตํ วิธิํ สมฺมเทว สลฺลกฺขณวเสน อุปธาเรตฺวาฯ วิเสสนฺติ ปุพฺเพนาปรํ ภาวนาย วิเสสํฯ ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตตฺวาติ กมฺมฏฺฐานตนฺติํ ปคุณภาวํ ปาเปนฺโต ภิยฺโย ภิยฺโย วาจาย, มนสา จ ปริวตฺเตตฺวาฯ คณฺฐิฏฺฐานนฺติ ยถา รุกฺขสฺส ทุพฺพินิเภโท อรญฺญสฺส วา คหนภูโต ปเทโส ‘‘คณฺฐิฏฺฐาน’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ กมฺมฏฺฐานตนฺติยา อตฺถโต ทุพฺพินิเภโท คหนภูโต จ ปเทโส ‘‘คณฺฐิฏฺฐาน’’นฺติ วุจฺจติฯ ตํ ปริปุจฺฉนาทิลทฺเธน ญาณผรสุนา ฉินฺทิตฺวาฯ

นิมิตฺตนฺติ กมฺมฏฺฐานนิมิตฺตํ, อสุภากาโรฯ เอทิเสน ปโยชเนน ลุญฺจนมฺปิ อนวชฺชนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ลุญฺจิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ฉินฺนฏฺฐาเนติ มุณฺฑิตฏฺฐาเนฯ วฏฺฏติเยว นิสฺสรณชฺฌาสเยน โอโลกนโตฯ อุสฺสทวเสนาติ อผลิตานํ, ผลิตานํ วา พหุลตาวเสนฯ ทิสฺวาว นิมิตฺตํ คเหตพฺพํ ทสฺสนโยคฺยตาย ตจปญฺจกสฺส, อิตเรสุ สุตฺวา จ ญตฺวา จ นิมิตฺตํ คเหตพฺพํฯ

โกฏฺฐาสววตฺถาปนกถาวณฺณนา

[182] อทฺทาริฏฺฐกวณฺณาติ อภินวาริฏฺฐผลวณฺณาฯ กณฺณจูฬิกาติ อุปริกณฺณสกฺขลิกาย ปรภาคํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนา, กถํ? ทฺเว เกสา เอกโต นตฺถีติฯ

อาสโยติ นิสฺสโย, ปจฺจโยติ อตฺโถฯ

[184] อสมฺภินฺนกาฬกา อญฺเญน วณฺเณน อสมฺมิสฺสกาฬกาฯ

[185] ปตฺตสทิสตฺตา นขา เอว นขปตฺตานิฯ นขา ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนาติ วิสุํ ววตฺถิตตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตเมว หิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺเว นขา เอกโต นตฺถี’’ติ อาหฯ

[186] ทนฺตปาฬิยาติ ทนฺตาวลิยาฯ ยานกอุปตฺถมฺภินีติ สกฏสฺส ธุรฏฺฐาเน อุปตฺถมฺภกทณฺโฑฯ ทนฺตานํ อาธารภูตา อฏฺฐิ หนุกฏฺฐิฯ

[187] สงฺกฑฺฒิยมานาติ สมฺปิณฺฑิยมานาฯ โกสการกโกโส อุปลฺลิณฺฑุโปฏฺฏลกํ, ยํ ‘‘โกเสยฺยผล’’นฺติปิ วุจฺจติฯ ปุฏพนฺธอุปาหโน สกลปิฏฺฐิปาทจฺฉาทนอุปาหโนฯ อานิสทํ อาสนปเทโสฯ ตูณิโร สราวาโสฯ คลกญฺจุกํ กณฺฐตฺตาณํฯ กีฏกุลาวกํ ขรมุขกุฏิฯ

อนุโลเมน ปฏิโลเมน จาติ เอตฺถ อํสปเทสโต ปฏฺฐาย พาหุโน ปิฏฺฐิปเทเสน โอตรณํ อนุโลโม, มณิพนฺธโต ปฏฺฐาย พาหุโน ปุริมภาเคน อาโรหนํ ปฏิโลโมฯ เตเนว นเยนาติ ทกฺขิณหตฺเถ วุตฺเตน นเยน อนุโลเมน ปฏิโลเมน จาติ อตฺโถฯ สุขุมมฺปีติ ยถาวุตฺตโอฬาริกจมฺมโต สุขุมํฯ อนฺโตมุขจมฺมาทิโกฏฺฐาเสสุ วา ตเจน ปริจฺฉินฺนตฺตา ยํ ทุรุปลกฺขณียํ, ตํ ‘‘สุขุม’’นฺติ วุตฺตํฯ ตญฺหิ วุตฺตนเยน ญาเณน ตจํ วิวริตฺวา ปสฺสนฺตสฺส ปากฏํ โหติฯ อิธ ฉวิปิ ตจคติกา เอวาติ ‘‘ตโจ อุปริ อากาเสน ปริจฺฉินฺโน’’ติ วุตฺโตฯ